Tekstweergave van GA-1937_MB024_11143
Deze tekst is automatisch getranscribeerd en kan fouten bevatten.
November
1937
AMSTELODAMUM
Een
belangrijke
factor
van
betekenis
-
verandering
is
het
gebruik
vaneen
woord
in
figuurlijke
zin;
en
vooral
ook
als
twee
-
de
lid
vaneen
samenstelling.
Een
voor
-
beeld
uit
latere
jaren
wordt
ons
verschaft
door
het
woord
muts,
dat
samengesteld
kon
worden
met
een
werkwoordsstam
(slaapmuts)
of
met
een
zelfstandig
naam
-
woord
(ijsmuts),
zonder
het
begrip,,hoofd
-
deksel”
prijs
te
geven;
maar
in
theemuts
raakt
dit
begrip
op
de
achtergrond.
Ongetwijfeld
zou
die
verandering
van
begripsinhoud
meer
geconsolideerd
zijn,
wanneer
dit
type
van
samenstelling
pro
-
ductief
was
geweest
en
woorden
als
eier
-
muts,
etensmuts
e.d.
algemeen
waren
geworden;
maar
voor
zover
ik
weet,
is
het
bij
„theemuts”
gebleven.
Sommige
zakenmensen
hebben
van
deze
manier,
om
nieuwe
woorden
te
smeden,
gebruik
gemaakt
voor
hun
reclame.
De
man
die,
op
de
Spuistraat
een
fietsen
-
stalling
houdende,
op
de
gedachte
kwam
zijn
zaak
het
Fietsenhotel
te
noemen,
was
in
zekere
zin
oorspronkelijk
en
gaf
als
het
ware
een
voorbeeld
ter
navolging.
Het
was
de
eerste
stap
van
het
woord
„hotel”
inde
richting
van
betekenis
-
wijziging,
maar
hij
werd
niet
door
andere
gevolgd.
Merkwaardig
evenwel
is
de
productivi
-
teit
naar
ik
meen
vrijwel
beperkt
gebleven
tot
de
Amsterdamse
reclame
-
taal
van
de
samenstellingen
met
„dokter”.
Oorspronkelijk
de
gewone
aan
-
duiding
voor
eiken
geneesheer,
werd
het
tot
lid
van
composita
gebruikt,
sinds
de
medische
wetenschap
zich
hoe
langer
hoe
meer
begon
te
specialiseren.
Wij
spreken
nu
wel
vaneen
oogarts
of
vaneen
maag
-
specialist,
maar
inde
volksmond
zijn
benamingen
als
oogdokter,
keeldokter,
kinderdokter
en
paardendokter
niet
zeld
-
zaam.
Het
was
dus
niet
zo
heel
vreemd,
dat
op
zekere
dag
iemand
reclame
maakte
voor
zijn
zaak,
door
zich
bekend
te
maken
als
de.
.
.
.
poppendokter.
De
nieuwe
samenstelling
was
al
gauw
populair:
men
vond
de
naam
aardig
gekozen
voor
iemand
die
poppen,
deze
nagebootste
mensjes,
„gezond”
of
heel
kon
maken.
Gedurende
enige
jaren
bleef
de
poppen
-
dokter
weergaloos;
maar
toen
kwam
de
„brillendokter”.
Voor
het
oppervlakkig
gehoor
had
deze
naam
enig
verband
met
de
geneeskunde
en
menige
eenvoudige
van
geest
zal
den
opticien,
die
zich
brillendokter
noemde,
voor
een
oogarts
gehouden
hebben.
Het
is
intussen
duide
-
lijk,
dat
de
betekenis
van
het
tweede
lid
der
samenstelling
hier
al
wat
verder
van
zijn
oorsprong
was
verwijderd.
En
nu
het
woord
„dokter”
gebruikt
werd
in
de
zin
van
hersteller,
reparateur,
ver
-
schenen
aldra
meer
namen
met
deze
component.
Achtereenvolgens
zag
men
inde
advertentie-rubrieken
der
dag-
en
weekbladen
verschijnen
den
vulpendok
-
ter,
kleren-,
hoeden-,
Ford-,
radio-,
lijs
-
ten-,
haarden-
en
stofzuigerdokter!
x
)
Toch
moet
men
al
deze
gevallen
eerder
onder
de
eigennamen
rangschikken
dan
onder
de
soortnamen;
men
gaat
naar
„den”,
niet
naar
„een”
vulpendokter.
Maar
wie
weet
hoe
de
spraakmakende
gemeente
zich
over
enige
jaren
uitdrukt?
Althans
wanneer
het
proces
doorwerkt;
nu
reeds
is
er
meer
dan
één
radiodokter
en
stofzuigerdokter.
Inmiddels
had
het
streven
naar
grote
woorden,
dat
meestal
zo
kenmerkend
is
voor
de
reclamegeest,
in
het
woord
„dok
-
ter”
nog
geen
bevrediging
gevonden;
het
begrip
was
sommigen
niet
ruim
genoeg.
En
zo
kan
men
thans
voor
het
herstellen
van
de
desbetreffende
artikelen
naar
de
poppen-,
hoeden-
of
vulpen
kliniek
(er
zijn
al
twee
vulpenklinieken).
Zal
deze
nieuwe
component
in
productiviteit
gaan
wedijveren
met
zijn
onmiddellijken
voor
-
ganger?
De
naaste
toekomst
zal
het
uit
-
wijzen
2
).
Amsterdam.
J.
F.
J.
van
Tol.
x
)
Misschien
zijn
er
nog
wel
aan
mijn
aandacht
ontsnapt;
de
bekende
„Puzzle-dokter”
van
het
Alg.
Handelsblad
behoort
natuurlijk
niet
tot
deze
categorie.
Liefhebbers
van
Oudnederlandse
uitdrukkingen
zullen
het
misschien
betreuren,
dat
het
oude
en
meer
er
toe
gerechtigde
„boeter”
(ketel
-
boster,
nettenboetster)
zich
niet
meester
heeft
kunnen
maken
van
de
plaatsen,
waar
„dokter”
zich
met
succes
heeft
gevestigd.
2
)
Het
hier
besproken
verschijnsel
van
be
-
ginnende
betekenis-verandering
in
samenstel
-
lingen
doet
zich
ook
voor
in
enkele
andere
reclame-namen,
b.v.
met
-beurs
(meubel-,
stofzuigerbeurs)
en
-paleis
(stofzuiger-,
verf-,
vleespaleis).
Maar
ik
wenste
in
het
bijzonder
de
aandacht
te
vestigen
op
„-dokter”
om
de
geleide
-
lijke
ontwikkeling
van
zijn
betekenis-wijziging.
143