Tekstweergave van GA-1937_MB024_11143

Deze tekst is automatisch getranscribeerd en kan fouten bevatten.
November 1937 AMSTELODAMUM Een belangrijke factor van betekenis - verandering is het gebruik vaneen woord in figuurlijke zin; en vooral ook als twee - de lid vaneen samenstelling. Een voor - beeld uit latere jaren wordt ons verschaft door het woord muts, dat samengesteld kon worden met een werkwoordsstam (slaapmuts) of met een zelfstandig naam - woord (ijsmuts), zonder het begrip,,hoofd - deksel” prijs te geven; maar in theemuts raakt dit begrip op de achtergrond. Ongetwijfeld zou die verandering van begripsinhoud meer geconsolideerd zijn, wanneer dit type van samenstelling pro - ductief was geweest en woorden als eier - muts, etensmuts e.d. algemeen waren geworden; maar voor zover ik weet, is het bij „theemuts” gebleven. Sommige zakenmensen hebben van deze manier, om nieuwe woorden te smeden, gebruik gemaakt voor hun reclame. De man die, op de Spuistraat een fietsen - stalling houdende, op de gedachte kwam zijn zaak het Fietsenhotel te noemen, was in zekere zin oorspronkelijk en gaf als het ware een voorbeeld ter navolging. Het was de eerste stap van het woord „hotel” inde richting van betekenis - wijziging, maar hij werd niet door andere gevolgd. Merkwaardig evenwel is de productivi - teit naar ik meen vrijwel beperkt gebleven tot de Amsterdamse reclame - taal van de samenstellingen met „dokter”. Oorspronkelijk de gewone aan - duiding voor eiken geneesheer, werd het tot lid van composita gebruikt, sinds de medische wetenschap zich hoe langer hoe meer begon te specialiseren. Wij spreken nu wel vaneen oogarts of vaneen maag - specialist, maar inde volksmond zijn benamingen als oogdokter, keeldokter, kinderdokter en paardendokter niet zeld - zaam. Het was dus niet zo heel vreemd, dat op zekere dag iemand reclame maakte voor zijn zaak, door zich bekend te maken als de. . . . poppendokter. De nieuwe samenstelling was al gauw populair: men vond de naam aardig gekozen voor iemand die poppen, deze nagebootste mensjes, „gezond” of heel kon maken. Gedurende enige jaren bleef de poppen - dokter weergaloos; maar toen kwam de „brillendokter”. Voor het oppervlakkig gehoor had deze naam enig verband met de geneeskunde en menige eenvoudige van geest zal den opticien, die zich brillendokter noemde, voor een oogarts gehouden hebben. Het is intussen duide - lijk, dat de betekenis van het tweede lid der samenstelling hier al wat verder van zijn oorsprong was verwijderd. En nu het woord „dokter” gebruikt werd in de zin van hersteller, reparateur, ver - schenen aldra meer namen met deze component. Achtereenvolgens zag men inde advertentie-rubrieken der dag- en weekbladen verschijnen den vulpendok - ter, kleren-, hoeden-, Ford-, radio-, lijs - ten-, haarden- en stofzuigerdokter! x ) Toch moet men al deze gevallen eerder onder de eigennamen rangschikken dan onder de soortnamen; men gaat naar „den”, niet naar „een” vulpendokter. Maar wie weet hoe de spraakmakende gemeente zich over enige jaren uitdrukt? Althans wanneer het proces doorwerkt; nu reeds is er meer dan één radiodokter en stofzuigerdokter. Inmiddels had het streven naar grote woorden, dat meestal zo kenmerkend is voor de reclamegeest, in het woord „dok - ter” nog geen bevrediging gevonden; het begrip was sommigen niet ruim genoeg. En zo kan men thans voor het herstellen van de desbetreffende artikelen naar de poppen-, hoeden- of vulpen kliniek (er zijn al twee vulpenklinieken). Zal deze nieuwe component in productiviteit gaan wedijveren met zijn onmiddellijken voor - ganger? De naaste toekomst zal het uit - wijzen 2 ). Amsterdam. J. F. J. van Tol. x ) Misschien zijn er nog wel aan mijn aandacht ontsnapt; de bekende „Puzzle-dokter” van het Alg. Handelsblad behoort natuurlijk niet tot deze categorie. Liefhebbers van Oudnederlandse uitdrukkingen zullen het misschien betreuren, dat het oude en meer er toe gerechtigde „boeter” (ketel - boster, nettenboetster) zich niet meester heeft kunnen maken van de plaatsen, waar „dokter” zich met succes heeft gevestigd. 2 ) Het hier besproken verschijnsel van be - ginnende betekenis-verandering in samenstel - lingen doet zich ook voor in enkele andere reclame-namen, b.v. met -beurs (meubel-, stofzuigerbeurs) en -paleis (stofzuiger-, verf-, vleespaleis). Maar ik wenste in het bijzonder de aandacht te vestigen op „-dokter” om de geleide - lijke ontwikkeling van zijn betekenis-wijziging. 143